Radeći na pokušajima da se zaustave ili bar ublaže negativni pa čak i devastirajući uticaji na prirodne, kulturne, tradicionalne i istorijske vrijednosti Svetog Stefana i Paštrovske gore, grupa građana pod nazivom „Inicijativa za Sveti Stefan“ pokrenula je postupak nominacije ova dva kulturna pejzaža na listu najugrženijih kod evropske organizacije Europa Nostra.
Ova organizacija dio je sistema Evropske unije, Savjeta Evrope i UNESCO-a poslednjih 60 godina, radeći na organizaciji i proširivanju mreže zaštite kulturnog i prirodnog nasljeđa Evrope, pokrivajući 40 zemalja. Njihov cilj je podizanje svijesti o ugroženim objektima ili pejzažima značajnih sa stanovišta kulturnog i prirodnog nasljeđa, kao i pružanje operativne pomoći zemljama koje ih nominuju. Europa Nostra vrednuje kulturno nasljeđe sa stanovišta ekonomskih, društveno- socijalnih aspekata kao i sa stanovišta zaštite životne sredine, i za takve prostore pruža alate za implementaciju načela zaštite i očuvanja, usmjerene ka donosiocima odluka u matičnim zemljama. Istovremeno, zbog velikog iskustva u pružanju ovakvih usluga, u prilici su da najbolje prakse koje su implementirane u zemljama Evrope ponove i na novim prostorima ili objektima koji se nominuju.
- Novoselje i crkva Sv Krsta, na trasi brze saobraćajnice, photo: Dušan Radević
Kroz program kojim se svake godine pruža pomoć za 7 najugroženijih lokaliteta u Evropi „7 most endagered“ , Europa Nostra omogućava da se za probleme ovih lokaliteta čuje i van granica zemalja u kojima se nalaze, podižući svijest ne samo lokalne zajednice ili države, već pruža uvid u značaj ovih lokaliteta na evropskom nivou, što je često način da se utiče na donosioce odluka u matičnim zemljama.
„Inicijativa za Sveti Stefan“ je uz pomoć NGO Centar za održivi prostorni razvoj „Expeditio“, iz Kotora, NGO „Udruženje Paštrovića“, i NGO Društvo za kulturni razvoj „Bauo“ iz Petrovca, kao i uz pomoć nekoliko lokalnih eksperata i zainteresovanih pojedinaca, uspjela da za 2023. godinu predloži nominaciju dva prostora: Kulturni pejzaž Sveti Stefan i Kulturni pejzaž Paštrovska gora. Iako je podrška i ekspertiza nevladinog sektora u ovoj oblasti bila neprocjenjiva, entuzijazam i pokretačka snaga lokalnog stanoviništva, omogućila je da se i drugi sektori aktiviraju i pruže neophodnu podršku za ovu nominaciju.
Iako je sam Sveti Stefan odavno zaštićen kao kulturno dobro u crnogorskom sistemu zaštite, izvjesno je da sam grad hotel, kao i njegovo neposredno okruženje, grad Sveti Stefan kao i Miločerski park, već duže vrijeme trpe pritiske vezane ne samo za urbanizaciju tog prostora već i kroz neadekvatnost funkcionisanja samog hotela, kojim je umnogome degradiran položaj lokalnog stanovništva, čiji je današnji grad hotel neotuđivi dio kulture i identiteta.
Za nominaciju lokaliteta bilo je potrebno da se vrlo detaljno i stručno opišu: lokalitet i njegov značaj za Evropu, stanje konzervacije, prijetnje koje ga ugrožavaju, moguća rješenja koja mogu ukloniti prijetnje ili ih ublažiti, perspektiva održivog razvoja tog lokaliteta, i očekivanja nominatora programa 7 najugroženijih. Takođe, bilo je potrebno navesti šta je matična država do sada uradila da ove lokalitete i zaštiti od ugrožavajućih faktora. Ono što je značajno prilikom nominacije jeste da postoji realna prijetnja po održivost ovih lokaliteta, da postoji realna mogućnost da se ove prijetnje mogu otkloniti ili ublažiti , kao i da sam lokalitet ima značajnu kulturnu, prirodnu, istorijsku ili drugu vrijednost.
- Ulaz u Miločerski par, nekad i sad
Nominacija podrazumeva da i u matičnoj zemlji, na lokalnom nivou postoji oraganizovana grupa ili tim ljudi koji imaju inicijalnu želju, ali i sposobnost da implementiraju preporuke vezane za ugroženi lokalitet. Dakle, podrška Europa Nostre ne može se ostvariti bez saradnje sa lokalnim stanovništvom i donosiocima odluka.
ZA NOMINACIJU LOKALITETA BILO JE POTREBNO DA SE VRLO DETALJNO I STRUČNO OPIŠU: LOKALITET I NJEGOV ZNAČAJ ZA EVROPU, STANJE KONZERVACIJE, PRIJETNJE KOJE GA UGROŽAVAJU, MOGUĆA RJEŠENJA KOJA MOGU UKLONITI PRIJETNJE ILI IH UBLAŽITI, PERSPEKTIVA ODRŽIVOG RAZVOJA TOG LOKALITETA, I OČEKIVANJA NOMINATORA PROGRAMA 7 NAJUGROŽENIJIH.
KULTURNI PEJZAŽ SVETI STEFAN
Nominacijom je opisano bar 10 nivoa ugroženosti, od kojih su najznačajniji:
- Privatizacija (skoro polovina Svetog Stefana i Miločera je privatizovano), te je onemogućen javni pristup ovim lokalitetima, što predstavlja kršenje Faro konvencije čija je Crna Gora potpisnica od 2008. godine, a koja omogućava da postojeće kulturno nasljeđe doprinosi socijalnoj, kulturnoj i ekonomskoj dinamici lokalnih zajednica. Ova konvencija implicira da mjesta, lokaliteti nisu važni sami zbog sebe, već zbog značaja i načina korišćenja koja im ljudi dodjeljuju, kao i zbog vrijednosti koje ovi prostori predstavljaju. Takođe, ovakav pristup predstavlja kršenje i osnovnih ljudskih prava koja su garantovana Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima.
- Nelegalna gradnja na prostoru grada hotela i nereagovanje lokalnih sistema zaštite i podrške
- izgradnja u zoni Miločerskog parka i onemogućenost pristupa, kao i devastacija Kraljičine stolice
- izostanak formalne zaštite prirodnog i kulturnog dobra Miločerskog parka
- sječa drveća u Miločerskom parku radi izgradnje objekata i narušavanje pejzažnog identiteta parka
- nepoštovanje pravila struke pri izradi urbanističkih planova i prekomerna izgradnja na području Miločerskog parka
- isključivanje Ljetnje pozornice iz sistema pozorišnih manifestacija Grada teatra Budva, koji je decenijski simbol dramskog stvaralaštva u Budvi i okolini
- narušavanje prirodnog, i kulturnog identiteta ovog dijela obale
Nominatori predlažu formiranje lokalnog muzeja Svetog Stefana i okoline, kao i održavanje različitih kulturnih manifestacija, festivala, seminara i radionica a sve u cilju podizanja svijesti o značaju njihovog kulturnog nasljeđa i identiteta, a u skladu sa postojećim hotelskim kompleksom i njegovim kapacitetima.
- Mikovići i Marojevići, Čelobrdo na trasi brze saobraćajnice i vjetro turbina; Foto: Dušan Radević
KULTURNI PEJZAŽ PAŠTROVSKA GORA
Paštrovska gora je brdski region koji se uzdiže nad budvanskim obalnim pojasom. Karakteristični su ostaci seoskih naseobina i kamenih podzida građenih tehnikom suvozida (koja je odavno predložena za zaštitu nematerijalne baštine, ali do formalne zaštite još uvek nije došlo), koji čine deo kulturnog pejzaža ovog kraja. Međutim, ono što ovaj kraj čini jedinstvenim jesu ostaci nekoliko kulturnih i istorijskih slojeva iz različitih vremenskih epoha i to iz ilirskog perioda, srednjevjekovnog, venecijanskog i austrougarskog.
Manastir Duljevo koji datira iz 12. vijeka, crkva Sv Gospođe iz 14. vijeka, kao i tvrđava Kosmač koja datira iz 19. vijeka neki su od najznačajnijih objekata kulturnog nasljeđa i identiteta na Paštrovskoj gori. Ovo kulturno nasljeđe isprepletano je sa zaseocima tradicionalne paštrovske arhitekture, a blizina morske obale i šumskog pojasa iznad, kao i veći broj vodotokova i vodopada čini ovaj region prepoznatljivim.
Za nominaciju kod Evropa Nostra kao glavni faktori ugroženosti navedeni su:
- planirana izgradnja vjetroelektrana sa 19 turbina, koje bi zajedno sa pristupnim putevima, značajno ugrozile ovaj predio, ali i kontaktne zone morske obale, koje su važan dio turističke ponude Crne Gore.
- planirana je izgradnja brze saobraćajnice, koja bi svojom širinom, nivelacionim rješenjima i okolnim servisnim sadržajima trajno devastirala i degradirala ovaj kulturni pejzaž.
Nominatori se zalažu za alternativna rješenja koja neće ugroziti izvornost ovog pejzaža, kao i za razvijanje održivih strategija sa kojim će se saglasiti lokalno stanovništvo za buduće razvojne projekte.
- Sveti Stefan nominovan za program ''7 najugroženijih'', Europa Nostra
Ukoliko naši lokaliteti budu ušli u program 7 najugroženijih, reputacija i respektabilnost Europe Nostre pred evropskom javnosti predstavlja možda i najjače oružje kojim će se oni boriti pred Evropom ali i Crnom Gorom, za očuvanje našeg kulturnog i tradicionalnog nasljeđa.
Kulturni identitet Paštrovića, ali i identitet prostora koji manifestuje upravo taj kulturno istorijski kontekst u kome su nastali i u kome suživotuju danas, a koji je ugrožen, predstavlja poligon za formiranje novog, savremeno uklopljnog prostornog konteksta, koji implicira da tragovi tradicionalnog prostornog obrasca mogu biti i jesu osnov za budućnost onih koji iza nas ostaju.
